نفوذ واژه ای آشنا در این روزهای به اصطلاح «پسابرجام» است. یکی از مهمترین انواع نفوذ، «نفوذ فرهنگی» است. نفوذ فرهنگی ذیل موضوعی کلان تر با عنوان «امنیت فرهنگی» تعریف می شود. امنیت فرهنگی ناظر به «بقا» و «ارتقا»ی فرهنگی بوده، و از این جهت دارای دو بعد اساسی است: یکی «نفوذگری فرهنگی» و دیگری «نفوذ پذیری فرهنگی». بر این اساس، مسأله اصلی در حوزه امنیت فرهنگی آن است که «چه کنیم تا باقی بمانیم (و به بقای فرهنگ خود کمک کنیم) و اینکه چگونه نفوذ خود را به لحاظ فرهنگی توسعه دهیم و ارتقا ببخشیم.
بحث نفوذگری و نفوذ پذیری در حوزه فرهنگ، برخاسته از مبحث مهم دیگری با عنوان «تعامل فرهنگی» است. به عبارت دیگر طی فرایند تعامل است که نفوذ فرهنگی موضوعیت پیدا می کند. این تعامل میتواند شکل های مختلفی داشته باشد. اگر صدسال پیش به قبل، تعامل فرهنگی تنها از راه سفر جهانگردان و سیاحان خارجی به کشور یا بالعکس معنا داشت، امروز بواسطه رشد رسانه ها و فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی، همیشه و همه جا میتوان ردی از تعامل فرهنگی را مشاهده کرد.
تعامل و نفوذ فرهنگی موضوع پیچیده و عجیب و غریبی نیست. برای اینکه به این باور برسید که تعامل و نفوذ فرهنگی تا چه حد در زندگی ما جریان دارد؛ نگاهی به زندگی روزمره خود بیندازید. مثلاً بیایید نگاهی داشته باشیم به آنچه در روز می خوریم! اگر از پدران و مادران خود بپرسید که در کودکی و نوجوانی شان چه غذاهایی می خوردند، اثری از ماکارونی، پیتزا، لازانیا، پاستا، سوسیس، کالباس، همبرگر، فلافل و... نخواهید یافت. این نوع از غذاها که امروزه برای ما کاملاً اپیدمیک شده اند، کی و طی چه فرایندی وارد جامعه و فرهنگ ما شدند؟ پاسخ این است که هرکدام از این خوارکیها، در اثر تعامل ما با دیگر فرهنگ ها به جامعه وارد شده اند. مثلاً پیتزا، لازانیا، پاستا و... نتیجه تعامل فرهنگی ما با ایتالیایی ها بوده است. یا همبرگر در نتیجه تعامل فرهنگی ما با امریکایی ها وارد شده است. البته اینکه می گویم «ما»، منظورم همه مردم نیست؛ بلکه افراد درگیر در یک تعامل فرهنگی ممکن است محدود باشند، اما نتیجه این تعامل که نفوذگری یا نفوذپذیری است، به تدریج میتواند ابعاد بسیار وسیعی پیدا کند.
بر اساس آنچه در بالا گفتم، ما در زندگی روزمره خودمان می توانیم به مصادیق فراوانی از نفوذ فرهنگی برسیم که هریک در اثر نوعی تعامل فرهنگی وارد جامعه و فرهنگ ما شده اند. در اینجا می خواهم این نتیجه را بگیرم که تعامل و نفوذ فرهنگی در جامعه امروز امری اجتناب ناپذیر است. ما نمی توانیم به دور مرزهای فرهنگی خودمان که به شکل بسیار وسیعی با دیگر فرهنگ ها گره خورده و در هم تنیده شده است دیوار و حصار بکشیم. بنابراین سخن گفتن از نفوذ فرهنگی به شکلی که آنرا ماهیتاً تهدیدی علیه امنیت فرهنگی خود بشناسیم، اشتباه به نظر میرسد. به دیگر بیان این نوع مواجهه با مسئله نفوذ، با توجه به تغییرات و تحولات شگرفی که در جامعه امروز رخ داده است، ما را بسیار شکننده و آسیب پذیر می سازد. اما نوع درست مواجهه با مسئله نفوذ فرهنگی چیست؟ به این سؤال در بخش های بعدی پاسخ خواهم داد.
