درباره نفوذ فرهنگی- بخش دوم
در قسمت قبل، اجمالاً به معنای نفوذ فرهنگی و نسبتش با «امنیت فرهنگی» و «تعامل فرهنگی» اشاره شد. بعلاوه بر این نکته تأکید شد که نفوذ فرهنگی پدیدهای شاخ و دمدار نیست؛ و در زندگی روزمره هریک از ما می توان مصادیق فراوانی از نفوذ فرهنگی را مشاهده کرد، که همگی در اثر تعاملی فرهنگی به وجود آمده اند. در پایان مطالب بخش گذشته، این پرسش مطرح شد که نوع مواجهه درست با نفوذ فرهنگی چیست؟ آیا نفوذپذیری فرهنگی ذاتاً چیز بدی است و باید جلوی آن گرفته شود یا نه؟ پیش از آنکه به این پرسش پاسخ دهم، لازم است، مفاهیم تعامل و نفوذ فرهنگی را با تفصیل بیشتری مورد بررسی قرار داده و ابعاد مختلف آنها را مورد موشکافی و تدقیق قرار دهیم.
همان گونه که در یک تعامل سیاسی رسمی و دیپلماتیک (مانند مذاکره)، نوعی بده- بستان اتفاق می افتد؛ و دو طرف تعامل چیزهایی را می دهند، و چیزهای دیگری را بدست می آورند، در یک تعامل فرهنگی نیز نوعی دیگر از بده- بستان که از جنس عناصر و مؤلفه های فرهنگی است اتفاق می افتد؛ با این تفاوت مهم که تعامل فرهنگی، عمدتاً غیر رسمی و عمومی است. بعبارت دیگر در تعامل فرهنگی، هیچ گونه سند یا تفاهم نامه رسمی امضا نمی شود؛ اما اصل بده- بستان حتی به صورت ناخواسته و ناخودآگاه سر جای خود هست. نفوذگری و نفوذپذیری فرهنگی هم ناظر به همین بده- بستان ها است. نکته دیگری که در اینجا اهمیت دارد این است که وزن داده ها و ستانده ها در یک تعامل فرهنگی لزوماً یکسان نیست؛ و چه بسا یکی بر دیگری کاملاً غلبه داشته باشد. مثلاً آنچه با عنوان «امپریالیسم فرهنگی» مطرح بوده است، ناظر به همین مسئله است که نفوذ فرهنگی به جریانی یک طرفه از سمت کشورهای توسعه یافته به سوی کشورهای توسعه نیافته تبدیل شده است. متأسفانه مجال توضیح بیشتر این موضوع در اینجا وجود ندارد و شاید در فرصتی دیگر آنرا پی بگیریم.
مسئله دیگر در این رابطه آن است که تعامل فرهنگی به شکل های مختلفی اتفاق می افتد. در این میان می توان سه نوع مهم تعامل فرهنگی را از هم تفکیک کرد: یکی تعامل «رو در رو» و «چهره به چهره»؛ دیگری تعامل رسانه ای؛ و سوم تعامل برخط (آنلاین) یا اینترنتی. تعامل چهره به چهره می تواند در قالب های مختلفی از جمله تجارت، توریسم، مهاجرت و... محقق شود. مثلاً «پیاده روی اربعین» در عراق فرصتی است برای تعامل فرهنگی رو در رو و چهره به چهره مردم با فرهنگ های مختلف از سراسر جهان؛ که زمینه را برای بده- بستان های فرهنگی یا همان نفوذگری و نفوذپذیری فرهنگی فراهم می کند. شاید بتوان این گونه گفت که این نوع از تعامل، علیرغم سنتی بودن به نسبت دو نوع دیگر، از «عمق و ژرفا»ی بیشتری برخوردار است؛ که در نتیجه بر «تأثیر و استحکام» نفوذ فرهنگی می افزاید. اما دو نوع دیگر تعامل فرهنگی از «دامنه» وسیع تری نسبت به نوع اول برخوردار هستند؛ که در نتیجه بر «وسعت و شمولیت» نفوذ فرهنگی افزوده می شود.
شاید این سؤال برایتان پیش آمده باشد که چرا تعامل رسانه ای را از تعامل اینترنتی جدا و متمایز دانسته ام؟ پاسخ این است که تعامل رسانه ای در اینجا ناظر به وسایل ارتباط جمعی مانند تلویزیون است؛ که «مخاطبان» گسترده ای داشته، و مخاطبان فاقد امکان کنش متقابل نسبت به محتوا و پیام آن می باشند. در حالی که در تعامل اینترنتی، «کاربران» در تولید و تبادل پیام، فعالانه نقش دارند. یکی از مهمترین انواع تعامل رسانه ای مشاهده فیلمها و سریالهای خارجی است. مثلاً هرآنچه ما از فرهنگ مردم کره جنوبی می دانیم، و شاید در مواردی به آن گرایش پیدا کرده باشیم، برگرفته از سریالهای کره ای است که از شبکه های مختلف صدا و سیما در سالهای اخیر پخش شده است. نکته پایانی در این بخش اینکه به واسطه رشد و گسترش چشمگیر تعاملات رسانهای و اینترنتی، نوعی در هم تنیدگی فرهنگی را می توان مشاهده کرد. این موضوع در ابعاد مختلف زندگی روزانه ما از جمله آموزش، ورزش، تفریح و سرگرمی، خوراک، پوشاک و... قابل رؤیت است. تفصیل آن بماند برای بخشهای بعدی. إن شاء الله.
